Spektrum autyzmu a transpłciowość

Autyzm i transpłciowość nie tylko mogą współwystępować, ale bardzo się nawzajem lubią. Choć dokładne szacunki są utrudnione, to wszystkie badania w temacie donoszą o znacząco częstszym występowaniu autyzmu w społeczności osób transpłciowych — według najnowszych badań mówimy nawet tu o od 3 do 6 razy większym odsetku osób autystycznych w porównaniu do ogółu społeczeństwa.¹ W związku z tym nie ma co się obawiać, że bycie w spektrum wykluczy się z diagnozą dysforii płciowej, czy dostępem do tranzycji: zgadzają się z tym zarówno międzynarodowe wytyczne,² jak i polscy specjaliści.³ W tym artykule przeczytasz o specyficznych kwestiach związanych z współwystępowaniem transpłciowości oraz autyzmu.

Czym jest autyzm?

Autyzm to uwarunkowany genetycznie wariant ludzkiego rozwoju. Do cech autystycznych zaliczamy:

• skłonność do myślenia systematycznego i analitycznego, skupienie na szczegółach;
• potrzeba utrzymania schematów w życiu codziennym, reagowanie znacznym stresem na zmiany rutyny;
• głębokie zainteresowania często związane z encyklopedyczną wiedzą na dany temat;
• zdecydowane trzymanie się swoich poglądów i decyzji;
• skłonność do czarno-białego postrzegania świata;
• nadwrażliwość sensoryczna na określone bodźce (smaki, zapachy, dźwięk, światło) często połączona z dążeniem do silnych bodźców w kontrolowanych warunkach (np. ulubionych potraw, czy utworów muzycznych);
• specyficzna forma komunikacji często utrudniająca relacje między alistykami (osobami nieautystycznymi), a autystykami. Autystyczna komunikacja jest bardziej dosłowna i bezpośrednia, w mniejszym stopniu opiera się na domysłach;
• w związku z powyższym odmienne doświadczenie socjalizacji, skłonność do nienormatywnych zachowań, opory w przyswajaniu norm społecznych alistycznego społeczeństwa. Autystycy w celu minimalizacji negatywnych doświadczeń mogą próbować uczyć się maskowania, tzn. ukrywania swoich cech autystycznych przed innymi za cenę znacznego wysiłku psychicznego i dysocjowania od kreowanej przez siebie persony;
• intensywne przeżywanie emocji;
• trudność w rozpoznawaniu emocji, zarówno innych osób jak i w swoich. Osoby autystyczne mogą mieć problemy w określeniu, co dokładnie odczuwają same (tzw. aleksytymia), ale też mniej przejmować się opinią innych i tym “co uchodzi” za normalne;
• tzw. stimowanie, wykonywanie powtarzalnych ruchów/dźwięków jako forma uspokojenia, czy regularnego zachowania;
• niechęć do utrzymania kontaktu wzrokowego;
• mutyzm, trwały lub pojawiający się tylko w określonych momentach życia (np. w czasie odczuwania intensywnych emocji);
• preferowanie bardziej ustrukturowanych form wspólnego spędzenia czasu z przyjaciółmi, nieodnajdowanie się w sytuacjach wymagających spontaniczności, nagłej zmiany planów, dostosowania się do niespodziewanych warunków;
• często słabe zdolności manualne, problemy z koordynacją ruchową.

Powyższe cechy nie muszą zawsze współwystępować - autyzm jest spektrum, różne osoby autystyczne mogą mieć odmienne kombinacje poszczególnych cech. Lista ta nie jest wyczerpującym opisem wszystkich cech autystycznych, ale zbiorem tych najczęściej spotykanych.

Początkowe podejście środowiska medycznego do autyzmu było naznaczone perspektywą alistycznych lekarzy i terapeutów wykonujących swoją pracę pod dyktando chcących „naprawić” swoje dzieci rodziców. Stąd autyzm definiowano głównie przez związane z nim deficyty, a najpopularniejsze terapie celowały w jak największe upodobnienie osób autystycznych do alistyków (np. poprzez zmuszanie do kontaktu wzrokowego, czy oduczanie stimowania). W wyniku zwiększania się roli autystycznych samorzeczników i samorzeczniczek oraz rozpopularyzowania się idei neuroróżnorodności, autyzm coraz częściej jest jednak klasyfikowany jako niepatologiczny wariant ludzkiego rozwoju, związany zarówno ze słabymi jak i mocnymi stronami.⁴ Nowoczesna opieka zdrowotna osób autystycznych nie usiłuje „wyleczyć” autyzmu, a za to podchodzi z szacunkiem do autonomiczności i potrzeb autystyków.

Autyzm często pozostaje niewykryty w pierwszych fazach życia, szczególnie u dzieci, u których cechy autystyczne występują w takiej kombinacji, że nie doprowadza to do konieczności diagnozy dziecka u pediatry. Istnieje możliwość, że możesz być autystyczn_ i o tym nie wiedzieć — pod koniec tego artykułu znajdziesz linki, które mogą być w takich przypadkach pomocne.

Czemu transpłciowość lubi się z autyzmem?

Pytanie o przyczynę tak częstego współwystępowania obu tych zjawisk często przyćmiewa bardziej codzienne problemy, czy zmagania autystyków. Tym bardziej może rozpalać wyobraźnię cisnormatywnej i alistycznej większości, że nie ma na niej jasnej odpowiedzi — zarówno transpłciowość, jak i autyzm są wielopłaszczyznowymi zjawiskami o bardzo różnorodnych symptomach, bardzo ciężko jest sprowadzić je do jednej prostej przyczyny.

„Only wrong answers"

Niestety wiele z hipotez na temat przyczyny takiego stanu rzeczy jest opartych na uprzedzeniach, paternalizmie i niezrozumieniu tematu transpłciowości i/lub autyzmu. W dyskursie medialnym czasami można spotkać się z hipotezą „mody na transpłciowość” oraz „zarażania się dysforią płciową” przez zagubione autystyczne nastolatki. Hipoteza ta opiera się na śmiałym założeniu, że bycie trans jest gdziekolwiek modne, nie ma jednak żadnego oparcia w danych,⁶ a dodatkowo kłóci się z podstawowymi faktami na temat autyzmu — osoby autystyczne będą opornie przyswajać mody i konwencje i będą mniej skłonne do dostosowywania się do norm w grupie rówieśniczej.

Niestety tego typu kuriozalne wytłumaczenia można spotkać również w dyskursie naukowym, najczęściej ze strony cispłciowych i alistycznych naukowców. Według jednej z takich „naukowych" hipotez⁷ autystycy zwyczajnie nie zdają sobie sprawy z tego, że zmiana ubrań nie równa się zmianie płci i że chłopiec w sukience nadal pozostaje chłopcem (sic!). Z tego względu mają nie rozumieć jakiej właściwie są płci, co częściej ma doprowadzać ich do rozwinięcia dysforii płciowej i pomysłu tranzycji. Tendencja do czarno-białego myślenia ma sprawiać, że osoby autystyczne nie są w stanie wyobrazić sobie, że ktoś może być kobietą i np. nie być hetero, czy w inny sposób nie wpasowywać się w stereotypy płciowe.

To wytłumaczenie nie dość, że jest obraźliwe dla zdolności intelektualnych osób autystycznych, to bezsprzecznie zostało stworzone przez osoby nie mające żadnego kontaktu ze społecznością osób trans — wiedzę na ten temat transpłciowości najczęściej czerpie się z internetowych przestrzeni, w których ciężko spędzić 5 minut bez natknięcia się na mem z podpisem „ubrania nie decydują o Twojej płci”, czy „tożsamość płciowa i orientacja seksualna to dwie różne rzeczy”. Nic więc dziwnego, że hipoteza ta nie znalazła żadnego potwierdzenia w danych empirycznych — nie wykryto związku między większą skłonnością do czarno-białego myślenia, a odczuwaniem dysforii.⁸

#NieWszyscyNaukowcy

Ale są też hipotezy lepiej ugruntowane, zarówno w danych empirycznych, jak i w doświadczeniach samych autystyków. Dla wielu osób autystycznych przyczyna związku między transpłciowością, a autyzmem jest jasna — autystyczna skłonność do nieprzyswajania norm społecznych czy postrzegania ich jako arbitralne i niezrozumiałe, może chronić osoby autystyczne przed tłumieniem swojej nienormatywności płciowej. Do tej hipotezy przychyla się też część badaczy (ta, której zdarza się czasami posłuchać co mamy sami do powiedzenia).^8:1 Alistyczne osoby trans mogą w większym stopniu wstydzić się swojej odczuć i w związku z tym starać dostosowywać się do norm grupy płciowej, do której zostali zakwalifikowani. Tymczasem osoby autystyczne rzadziej będą internalizować tego typu społeczne przekazy, a rozwój ich tożsamości płciowej może mieć związek z poczuciem wyobcowania od płci przypisanej. Dzięki temu dużo łatwiej jest zajrzeć pod podszewkę norm i kategorii płciowych i zobaczyć, że wcale nie są takimi nienaruszalnymi świętościami, jakie społeczeństwo z nich robi. Taka hipoteza sprawdza się w przypadku orientacji seksualnej — osoby autystyczne określają się jako heteroseksualne dużo rzadziej niż alistycy.⁹ Wymaga ona jednak uznania, że są jednak takie sfery życia, w których to autystycy są cool, a dla wielu to wniosek ciężki do przetrawienia.

Niestety pytania o związki autystyczności z transpłciowością rzadko kiedy zadawane są w dobrej wierze — najczęściej to łowienie wygodnej prawdziwej przyczyny, która pozwoli na podważenie naszych tożsamości i potraktowanie nas jako niewiarygodnych naiwniaków, którym trzeba wytłumaczyć świat. Autystyczność z pewnością odgrywa swoją rolę w rozwoju tożsamości płciowej wielu osób, ale w żadnej mierze nie jest to powód do odrzucania i deptania naszej płci. Każdy i każda z nas są sumą swoich doświadczeń; autystyczność nie czyni czyjejś tożsamości płciowej mniej niewiarygodną niż alistyczność.

Co nas boli?

Ale niestety nie wszystko będzie w tym artykule kolorowe i pozytywne, bo choć autystyczność będzie często wiązać się z wartościowym spojrzeniem na płeć, to może też stwarzać unikatowe problemy i wyzwania.

Aleksytymia

Dysforia i euforia płciowa są emocjami. Trudność w rozpoznawaniu i nazywaniu swoich emocji może wiązać się z opóźnionym i utrudnionym zrozumieniem swojej płciowości. Problemy z aleksytymią mogą przejawiać się na różne sposoby:

• Dyskomfort związany z cechami płciowymi może być np. bardzo uogólniony i niekonkretny, bez żadnego jasnego poczucia co mogłoby go zniwelować. To ciężki przypadek, bo często związany z wieloletnim siedzeniem w szafie, właśnie przez kłopot w stwierdzeniu, że to właśnie tranzycja może nam pomóc. Nie ma tutaj prostego rozwiązania, ale pomocne może być wiele z porad, które zawarliśmy w artykule „Jak poznać że jestem trans?”;
• Dla osób niepewnych źródła swoich emocji nieoceniona może być pomoc w podjęciu odpowiednich decyzji specjalisty obeznanego zarówno z autyzmem, jak i transpłciowością. Niektóre formy dyskomfortu mogą być prosto rozwiązane bez diagnostyki transpłciowości, czy terapii hormonalnej (np. u osób, dla których okres jest dużym problemem sensorycznym wystarczyć mogą zatrzymujące go leki);
• Inne osoby mogą mieć bardzo konkretne poczucie dysforii odnośnie danej części ciała, ale mieć już problem z określeniem swojej tożsamości, czy preferowanego rodzaju gramatycznego. W takiej sytuacji warto pamiętać o tym, że w tranzycji nie ma żadnych szytywnych, odgórnie ustalonych reguł: można wiedzieć, że mastektomia, czy terapia hormonalna będą dla nas pomocne, a jednocześnie nie chcieć, czy nie umieć określić się w jeden prosty sposób. Koniec końców tranzycja to przede wszystkim kwestia pytania „Jak chcę żyć?”, a mniej „Kim tak naprawdę jestem?”.

Zaburzenia zdolności wykonawczych

Problemy z planowaniem i adaptacją do nowych warunków mogą mieć przełożenie na kłopoty z niektórymi aspektami tranzycji, takimi jak np. zmiana garderoby, czy nauka makijażu. W połączeniu z kłopotami w zrozumieniu i przyswojeniu norm społecznych może to stwarzać problemy w osiągnięciu passingu (jeśli passing jest dla danej osoby celem) i utrudniać osiągnięcie docelowej ekspresji płciowej.

W tym aspekcie wiele zdziałać może być pomoc innych osób ze społeczności i wzajemne wspieranie się w przezwyciężaniu lub obchodzeniu lęków i problemów.

Problemy w komunikacji z alistykami

Autystyczne osoby transpłciowe są narażone na podwójną alienację — z jednej strony mogą spotykać się z transfobią ze strony społeczności autystyków, z drugiej strony z racji autystyczności mogą być odrzucane, postrzegane jako „dziwne”, czy izolowane w społeczności osób trans. Szczęśliwie, z racji wysokiego współwystępowania transpłciowości i autyzmu, dużo łatwiej jest znaleźć osoby znajdujące się w podobnej sytuacji.

Jest to szczególnie ważne z racji, że zarówno autyzm jak i transpłciowość wiążą się z izolacją społeczną i problemami w utrzymaniu bliskich więzi. Przyjaźń z innymi osobami autystycznymi może nie tylko przełożyć się na wspólne pomaganie sobie w trudnościach, ale również na lepszą samoocenę i akceptację swojej autystyczności.

Czy autyzm utrudnia diagnozę dysforii płciowej?

Z zasady nie powinien.

Niepełnosprawność intelektualna, choć nie współwystępuje z autyzmem tak często, jak kiedyś sądzono, nadal pojawia się u osób autystycznych częściej niż w ogóle populacji. W takich przypadkach decyzja o tranzycji powinna być przeprowadzona z uwzględnieniem możliwości i potrzeb danej osoby. Może z tego względu zająć więcej czasu i wiązać się z zaangażowaniem opiekunów (szczególnie problematyczne mogą być sytuacje, w których nie uznają oni płci danej osoby).

U osób autystycznych bez niepełnosprawności intelektualnej autyzm nie powinien jednak nigdy stanowić powodu do przedłużania diagnostyki, czy tym bardziej odmowy wystawienia diagnozy. Niestety historycznie osoby autystyczne nie są traktowane jako autonomiczne osoby mogące decydować o swoim ciele, stąd tendencja do niedowierzania osobom autystycznym, czy wmawiania im, że ich dysforia to tylko jeden z symptomów autystyczności.¹⁰ Jeśli lekarz, u którego się diagnozujesz stawia Ci dodatkowe bariery z powodu Twojego autyzmu — zmień lekarza.

Przydatne zasoby wiedzy

Na stronie Fundacji Prodeste oraz Fundacji Dziewczyny w Spektrum znajdziesz wiele informacji na temat autyzmu, tworzonych przez osoby w spektrum. Druga z nich prowadzi również grupy samopomocowe dla autystycznych osób transpłciowych i niebinarnych, stąd warto obserwować ich na Facebooku.

Przygotowane przez Fundację Dziewczyny w Spektrum poradniki „Nastolatki LGBT+ w spektrum autyzmu. Poradnik dla specjalistów" oraz „Nastolatki LGBT+ w spektrum autyzmu. Poradnik dla rodziców".

Grupa „Dziewczyny w spektrum autyzmu" na Facebooku jest otwarta na osoby transpłciowe (zarówno transmęskie jak i transkobiece).

Test Autism Quotient jest popularnym narzędziem do wstępnej diagnostyki autyzmu. Powinien być jednak potraktowany jako wskazówka, nie diagnoza, szczególnie że nie jest pozbawiony stereotypów płciowych. Dla innych osób bardziej pomocna może być samorzecznicza checklista „kobiecego autyzmu" (w języku angielskim).

Na YouTube można znaleźć wiele kanałów o autystyczności prowadzonych przez osoby w spektrum: m.in. Neuroatypowe (po polsku), Aspergers from the Inside, czy Yo Samdy Sam (po angielsku).